Kiedy możemy zwrócić się o pomoc do Rzecznika Praw Obywatelskich? Poznaj kluczową rolę, jaką pełni Rzecznik Praw Obywatelskich w ochronie Twoich praw, oraz dowiedz się, jak skuteczna może być pomoc Rzecznika Praw Obywatelskich.

Czy wiesz, że wielu obywateli nie zdaje sobie sprawy, jak skutecznie może skorzystać z pomocy, którą oferuje Rzecznik Praw Obywatelskich? W trudnych sytuacjach prawnych, gdy czujemy się bezradni w starciu z aparatem państwa, nie musimy mierzyć się z problemami samodzielnie. Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich oferuje realne, bezpłatne wsparcie, które może całkowicie zmienić bieg sprawy. W tym kompleksowym artykule wyjaśnimy, jak pomoc prawna świadczona przez RPO pomaga chronić Twoje prawa i wolności, a także daje pewność, że Twoje interesy są właściwie reprezentowane. Zrozumienie, w jakich sytuacjach i w jaki sposób można zwrócić się o wsparcie, jest kluczowe dla każdego, kto ceni sobie prawa obywatelskie. Jesteś znacznie bliżej zrozumienia swoich praw i mechanizmów ich obrony, niż myślisz.

Rzecznik Praw Obywatelskich – Fundament Ochrony Praw Obywatelskich

Instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich, często skracana do akronimu RPO, stanowi jeden z najważniejszych filarów demokratycznego państwa prawa w Polsce. Jest to niezależny organ konstytucyjny, którego głównym celem jest stanie na straży praw i wolności człowieka i obywatela, które zostały określone w Konstytucji RP oraz innych aktach prawnych. To właśnie Rzecznik Praw Obywatelskich interweniuje, gdy te prawa są naruszane przez działalność władz publicznych lub jej zaniechanie.

Kto jest Rzecznikiem Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich to jednoosobowy organ państwowy, powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na pięcioletnią kadencję. Kluczową cechą tej funkcji jest jej niezależność od innych organów władzy, co gwarantuje obiektywizm i bezstronność w podejmowanych działaniach. Osoba pełniąca tę funkcję nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej, której nie dałoby się pogodzić z godnością urzędu. Dzięki temu RPO może skupić się wyłącznie na merytorycznej ocenie spraw i skutecznej ochronie praw obywateli.

Co może dla Ciebie zrobić RPO

Głównym zadaniem, jakie realizuje Rzecznik Praw Obywatelskich, jest rozpatrywanie skarg i wniosków. Jeśli uważasz, że Twoje prawa człowieka lub prawa obywatelskie zostały naruszone przez działanie lub zaniechanie organu administracji publicznej (np. urzędu gminy, ministerstwa, policji, ZUS), możesz zwrócić się o pomoc Rzecznika. Działania te mogą przybrać różne formy – od prostej prośby o wyjaśnienia skierowanej do danego urzędu, przez wskazanie właściwych kroków prawnych, które obywatel może podjąć, aż po bardziej zaawansowane interwencje RPO, takie jak skierowanie wystąpienia do organu nadrzędnego, a w ostateczności nawet wniesienie skargi kasacyjnej do Sądu Najwyższego w niektórych sprawach czy wniosku do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przepisu z konstytucją.

Zadania Rzecznika Praw Obywatelskich w praktyce

Zakres obowiązków, jakie spoczywają na RPO, jest niezwykle szeroki i dotyka niemal każdej sfery życia publicznego. Podstawowym zadaniem jest reagowanie na sygnały o nieprawidłowościach, czyli analiza skargi obywateli. Każdy wniosek jest starannie badany pod kątem ewentualnego naruszenia prawa. Jeśli Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdzi, że doszło do naruszenia, podejmuje odpowiednie kroki.

Do najważniejszych zadań RPO w zakresie pomocy prawnej należą:

• Analizowanie zgłoszeń i skarg obywateli dotyczących naruszeń praw człowieka i obywatelskich.
• Monitorowanie działalności organów władzy publicznej, aby zapobiegać nadużyciom i dyskryminacji.
• Interweniowanie w konkretnych przypadkach, często poprzez występowanie do odpowiednich instytucji lub organów administracji.
• Wnoszenie skarg do sądów, gdy inne środki nie przynoszą oczekiwanych rezultatów.
• Inicjowanie zmian legislacyjnych, które mają na celu poprawę ochrony praw obywatelskich w Polsce.
• Współpraca z mediami i organizacjami społecznymi w celu podnoszenia świadomości prawnej społeczeństwa.

W praktyce oznacza to, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie tylko udziela bezpłatnej pomocy prawnej, ale również angażuje się aktywnie w rozwiązywanie problemów, które obywatele polscy i cudzoziemcy napotykają w kontaktach z instytucjami państwowymi. Jego działania mają charakter zarówno indywidualny, jak i systemowy, co pozwala reagować skutecznie na pojawiające się wyzwania prawne i społeczne. Działania RPO pełnią więc rolę nie tylko pomocnika, lecz także strażnika praw, który konsekwentnie działa na rzecz zapewnienia każdemu równych praw i sprawiedliwości.

Jak funkcjonuje Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

Za skutecznym działaniem Rzecznika stoi cała instytucja – Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. To zespół ekspertów, prawników i specjalistów z różnych dziedzin, którzy na co dzień zajmują się analizą spraw, przygotowywaniem pism, ekspertyz oraz prowadzeniem postępowań wyjaśniających. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich jest podzielone na wyspecjalizowane zespoły, zajmujące się m.in. prawem konstytucyjnym, administracyjnym, karnym, sprawami równego traktowania czy prawami socjalnymi.

Głównym zadaniem biura jest analiza zgłoszeń od obywateli, co pozwala na skuteczne rozpoznanie każdego przypadku. Specjaliści przygotowują profesjonalne ekspertyzy prawne, dzięki którym Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować świadome i adekwatne działania. Ważnym elementem funkcjonowania biura jest prowadzenie mediacji – ma to na celu rozwiązanie sporów na etapie pozasądowym, często przynosząc szybkie i satysfakcjonujące efekty dla stron. Gdy sprawa wymaga dalszej interwencji, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich kieruje ją do właściwych instytucji, co zapewnia kompleksową ochronę praw obywatelskich.

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich a dostępność dla obywatela

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich dba o to, by kontakt z instytucją był jak najprostszy. Oprócz głównej siedziby w Warszawie, funkcjonują również Pełnomocnicy Terenowi w Gdańsku, Katowicach i Wrocławiu, co ułatwia dostęp mieszkańcom innych regionów Polski. Co więcej, każdy może skorzystać z dedykowanej infolinii RPO, gdzie można uzyskać podstawowe informacje i dowiedzieć się, czy dana sprawa kwalifikuje się do rozpatrzenia. Biuro pełni więc kluczową rolę łącznika, przekładając problemy zwykłych ludzi na język prawa i formalnych interwencji.

Jak skorzystać z pomocy Rzecznika Praw Obywatelskich

Proces ubiegania się o pomoc Rzecznika jest celowo uproszczony, aby każdy, niezależnie od swojej wiedzy prawnej, mógł z niego skorzystać. Nie ma potrzeby wypełniania skomplikowanych formularzy. Wystarczy złożyć wniosek do RPO, który jest wolny od opłat.

Jak złożyć wniosek osobiście?

Wniosek o pomoc prawną można złożyć osobiście w siedzibie Biura Rzecznika Praw Obywatelskich lub w jego oddziałach terenowych. Wystarczy przygotować krótki opis problemu prawnego oraz dane kontaktowe. Nie są wymagane specjalne formularze ani formalności – ważne jest jasne przedstawienie sprawy. Po złożeniu wniosku pracownicy Biura ocenią go i podejmą decyzję o dalszych działaniach.

Jak wysłać wniosek listownie lub elektronicznie?

Wniosek do RPO można też wysłać tradycyjną pocztą na adres Biura lub za pośrednictwem formularza dostępnego na oficjalnej stronie internetowej. Wniosek powinien zawierać dokładne dane wnioskodawcy, precyzyjny opis sprawy, wskazanie, jakie prawo zostało naruszone i przez jaki organ, oraz dołączenie kopii istotnych dokumentów. W przypadku innych systemów pomocy prawnej, cyfryzacja idzie o krok dalej i narzędzia takie jak npp logowanie umożliwiają śledzenie sprawy online.

Jak uzyskać informacje przez infolinię RPO?

Dostępna jest infolinia RPO pod numerem 800 676 676, czynna w określonych godzinach. Dzięki temu można uzyskać wstępne informacje i wsparcie w zrozumieniu procedur. Oprócz tej formy kontaktu, w pilnych sprawach pomocny może okazać się radca prawny online 24h za darmo, oferujący wsparcie w trybie ciągłym. Warto również pamiętać o ogólnopolskim systemie nieodpłatnej pomocy prawnej, gdzie poprzez NPP zapisy można umówić się na spotkanie ze specjalistą w wyznaczonym punkcie.

Rzecznik Praw Obywatelskich – w jakich sprawach interweniuje?

RPO może podjąć działania w bardzo szerokim spektrum spraw. Dotyczą one naruszenia praw i wolności przez dowolne organy państwowe lub podmioty wykonujące zadania publiczne. Oto kilka przykładów:

• Sprawy administracyjne: przewlekłość postępowań, bezczynność urzędów, błędne decyzje podatkowe czy budowlane.
• Prawa socjalne: problemy z uzyskaniem świadczeń z ZUS lub KRUS, dostępem do opieki zdrowotnej, pomocą społeczną.
• System sprawiedliwości: nieprawidłowości w działaniu policji, prokuratury, służby więziennej; przewlekłość postępowań sądowych.
• Równe traktowanie: wszelkie przejawy dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, orientację seksualną, wyznanie czy pochodzenie.
• Ochrona środowiska: skargi na działania lub zaniechania organów w zakresie ochrony czystego powietrza, wody czy ochrony przed hałasem.
• Prawa konsumentów: w sytuacjach, gdy naruszycielem jest podmiot publiczny (np. miejskie przedsiębiorstwo komunikacyjne).

Zadania Rzecznika Praw Obywatelskich a ograniczenia w działaniu

Mimo szerokich uprawnień, działalność Rzecznika Praw Obywatelskich ma swoje granice. RPO nie jest „super-urzędem” ani dodatkową instancją odwoławczą. Nie może zastępować sądów i zmieniać ich prawomocnych wyroków. Może jednak, jak wspomniano, wnieść skargę kasacyjną od prawomocnego orzeczenia, jeśli stwierdzi rażące naruszenie prawa.

Rzecznik Praw Obywatelskich nie interweniuje również w sporach między osobami prywatnymi (np. sąsiedzkich, rodzinnych), chyba że w sprawę zaangażowany jest organ publiczny. Nie zajmuje się sprawami, w których toczą się już postępowania przed innymi organami (np. sądami), chyba że stwierdzi przewlekłość tego postępowania. Zrozumienie tych ograniczeń jest kluczowe, aby skutecznie kierować swoje sprawy.

Kluczowe informacje o postępowaniu przed RPO

Gdy wniosek do RPO zostanie złożony, rozpoczyna się postępowanie RPO. Pierwszym krokiem jest analiza formalna i merytoryczna. Jeśli sprawa leży w kompetencjach Rzecznika, podejmowane są dalsze kroki. Rzecznik Praw Obywatelskich może:

1. Podjąć sprawę samodzielnie: zwrócić się do organu, którego działanie jest skarżone, z prośbą o wyjaśnienia i przedstawienie swojego stanowiska.
2. Skierować wystąpienie: jeśli wyjaśnienia są niewystarczające, RPO może skierować wystąpienie, w którym przedstawia stwierdzone naruszenia i domaga się ich usunięcia.
3. Wskazać wnioskodawcy przysługujące mu środki prawne: poinformować obywatela, jakie kroki może podjąć we własnym zakresie. Warto wtedy wiedzieć, co to jest pełnomocnictwo, gdyż może ono znacząco ułatwić prowadzenie sprawy.
4. Przekazać sprawę według właściwości: jeśli sprawą powinien zająć się inny organ (np. Prezes UOKiK), wniosek jest tam przekazywany.
5. Odmówić podjęcia działań: jeśli nie stwierdzi naruszenia praw lub gdy sprawa wykracza poza jego kompetencje.

Wnioskodawca jest zawsze informowany o podjętych działaniach i wyniku postępowania. Całe postępowanie RPO jest bezpłatne.

Rzecznik Praw Obywatelskich a problemy z prawem pracy: różnice między umową zastępczą a umową czasową

Jednym z obszarów, w których prawa obywatelskie mogą być naruszane, jest rynek pracy, zwłaszcza w sektorze publicznym. Rzecznik Praw Obywatelskich niejednokrotnie otrzymuje skargi obywateli dotyczące nieprawidłowości w zatrudnieniu przez organy państwowe lub samorządowe. Przykładem problemu może być mylenie lub nadużywanie różnych typów umów o pracę, co prowadzi do pogorszenia sytuacji pracownika. Zrozumienie kluczowych różnic, na przykład między umową na zastępstwo a typową umową na czas określony, jest tu fundamentalne.

Umowa na zastępstwo jest szczególnym rodzajem umowy na czas określony. Zawiera się ją w celu zastąpienia pracownika podczas jego usprawiedliwionej nieobecności w pracy (np. urlopu macierzyńskiego, długotrwałego zwolnienia lekarskiego). Kluczowe różnice to:

• Cel: Umowa na zastępstwo ma jasno zdefiniowany cel – zastąpienie konkretnej osoby.
• Czas trwania: Kończy się najpóźniej w dniu powrotu zastępowanego pracownika do pracy. Nie ma tu limitów dotyczących liczby umów czy łącznego czasu ich trwania, które obowiązują przy standardowych umowach na czas określony.
• Wypowiedzenie: Można ją rozwiązać za 3-dniowym okresem wypowiedzenia, niezależnie od stażu pracy.

Interwencja RPO w tym zakresie mogłaby nastąpić, gdyby pracodawca publiczny (np. szkoła, szpital, urząd) systematycznie stosował umowy na zastępstwo do stałych zadań, omijając w ten sposób limity dla umów na czas określony i pozbawiając pracowników stabilności zatrudnienia. Taka praktyka stanowiłaby naruszenie prawa pracy, a Rzecznik Praw Obywatelskich mógłby podjąć działania w celu zbadania skali problemu i ochrony praw pracowników.

Rzecznik Praw Obywatelskich a kwestie ubezpieczeń społecznych: kapitał początkowy

Kolejnym polem, gdzie pomoc Rzecznika bywa nieoceniona, są skomplikowane sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych. Wielu obywateli ma problemy z Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, zwłaszcza w kontekście naliczania świadczeń emerytalnych. Jednym z najbardziej złożonych elementów jest kapitał początkowy.

Kapitał początkowy to odtworzona kwota składek na ubezpieczenie emerytalne opłaconych przed 1 stycznia 1999 roku, czyli przed reformą systemu emerytalnego. Jego prawidłowe wyliczenie ma kluczowy wpływ na wysokość przyszłej emerytury. Problemy pojawiają się często z powodu trudności w udokumentowaniu okresów zatrudnienia lub wysokości zarobków sprzed wielu lat (np. zniszczona dokumentacja płacowa w zlikwidowanych zakładach pracy).

W sytuacji, gdy ZUS błędnie naliczy kapitał początkowy lub odmówi jego ustalenia z powodu braków w dokumentacji, obywatel może czuć się bezradny. Po wyczerpaniu drogi odwoławczej wewnątrz ZUS, a nawet drogi sądowej, interwencje RPO mogą okazać się ostatnią deską ratunku. Rzecznik Praw Obywatelskich może zbadać, czy ZUS dołożył należytej staranności w poszukiwaniu dowodów i czy prawidłowo zinterpretował istniejące przepisy, które dopuszczają stosowanie środków zastępczych. Działania RPO w takich sprawach często koncentrują się na systemowym problemie dostępu do archiwalnej dokumentacji, dążąc do wypracowania rozwiązań ułatwiających obywatelom udowodnienie swoich praw. Problemy z ZUS mogą dotyczyć nie tylko emerytur, ale również bieżących uprawnień, na przykład w sytuacji, gdy pracodawca nie płaci składek ZUS a wizyta u lekarza staje się koniecznością.

Rzecznik Praw Obywatelskich a ochrona własności intelektualnej: wzór przemysłowy

Choć RPO kojarzony jest głównie z klasycznymi prawami obywatelskimi, jego rola może dotyczyć także ochrony praw twórców i przedsiębiorców, zwłaszcza w ich kontaktach z podmiotami publicznymi. Przykładem może być ochrona praw własności intelektualnej, takich jak wzór przemysłowy.

Wzór przemysłowy chroni zewnętrzną postać (design) produktu, jego wygląd, ornamentację, kształt i kolorystykę. Rejestracja wzoru w Urzędzie Patentowym RP daje wyłączne prawo do jego używania. Co się jednak stanie, gdy podmiot publiczny – na przykład gmina zamawiająca elementy małej architektury (ławki, kosze na śmieci) lub muzeum produkujące pamiątki – naruszy zarejestrowany wzór przemysłowy należący do małego projektanta lub firmy?

W takiej sytuacji, oprócz drogi sądowej w sprawie cywilnej, poszkodowany twórca mógłby zwrócić się do Rzecznika Praw Obywatelskich. Interwencja byłaby uzasadniona, ponieważ naruszycielem jest tu organ władzy publicznej. Rzecznik Praw Obywatelskich mógłby zbadać, czy instytucja publiczna, działając w sferze gospodarczej, nie naruszyła zasad uczciwej konkurencji i nie pogwałciła prawa własności, które jest jednym z fundamentalnych praw chronionych przez Konstytucję. Ochrona praw twórców przed arbitralnym działaniem silniejszych podmiotów publicznych to ważny aspekt misji RPO.

Rzecznik Praw Obywatelskich a równe traktowanie w zatrudnieniu: karta Multisport jako przykład

Zasada równego traktowania w zatrudnieniu jest jednym z kamieni węgielnych praw człowieka w miejscu pracy. Rzecznik Praw Obywatelskich często zajmuje się skargami na dyskryminację. Czasami przejawy nierównego traktowania są subtelne i dotyczą pozornie błahych kwestii, takich jak dostęp do świadczeń pozapłacowych. Dobrym przykładem może być tu popularna karta Multisport.

Wyobraźmy sobie sytuację w dużej instytucji publicznej (np. ministerstwie lub agencji rządowej), gdzie pracodawca oferuje dofinansowanie do karty sportowej, takiej jak karta Multisport. Jednak kryteria przyznawania tego benefitu są niejasne lub arbitralne – na przykład dostęp do niego mają tylko pracownicy zatrudnieni na czas nieokreślony, z pominięciem osób na umowach czasowych, lub tylko pracownicy z centrali, z wyłączeniem oddziałów terenowych.

Taka praktyka mogłaby zostać uznana za przejaw dyskryminacji ze względu na formę zatrudnienia lub miejsce wykonywania pracy. Pracownik, który czuje się pokrzywdzony, mógłby złożyć skargę do RPO. Rzecznik Praw Obywatelskich zbadałby wówczas, czy wewnętrzne regulaminy pracodawcy publicznego są zgodne z zasadą równego traktowania i czy różnicowanie sytuacji pracowników ma obiektywne i racjonalne uzasadnienie. Taka interwencja RPO mogłaby doprowadzić do zmiany krzywdzących praktyk i wzmocnić prawa obywatelskie w sferze zatrudnienia.

Podsumowanie: Rzecznik Praw Obywatelskich jako Twój sojusznik

Rzecznik Praw Obywatelskich to instytucja o ogromnym znaczeniu dla ochrony praw człowieka i praw obywatelskich w Polsce. Jako niezależny organ konstytucyjny, RPO stoi na straży obywateli w ich konfrontacji z potężną machiną państwową. Możliwość zwrócenia się o bezpłatną pomoc, prostota składania wniosków oraz szeroki zakres kompetencji sprawiają, że jest to niezwykle cenne narzędzie w rękach każdego, kto czuje, że jego prawa zostały naruszone przez działalność władz publicznych.

Pamiętaj, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie jest tylko od wielkich, systemowych problemów. Zajmuje się również indywidualnymi sprawami, które dla wielkich instytucji mogą wydawać się błahe, ale dla konkretnego człowieka stanowią istotny problem życiowy. Niezależnie od tego, czy Twoja sprawa dotyczy emerytury, decyzji urzędu, dostępu do świadczeń czy równego traktowania w pracy, pomoc Rzecznika może okazać się kluczowa. Znajomość swoich praw i wiedza, do kogo zwrócić się o pomoc, to fundament świadomego obywatelstwa.

---

FAQ

Jak mogę uzyskać darmową pomoc prawną od Rzecznika Praw Obywatelskich?

Aby uzyskać darmową pomoc prawną od Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO), wystarczy złożyć wniosek osobiście, listownie lub elektronicznie. Pomoc jest całkowicie bezpłatna i dostępna dla obywateli, organizacji społecznych oraz cudzoziemców przebywających w Polsce.

Jak złożyć wniosek o pomoc prawną osobiście?

Wniosek można złożyć osobiście w siedzibie Biura RPO lub w jego biurach terenowych. Warto przygotować krótkie przedstawienie sprawy i podpisać dokument. Pracownicy pomogą ustalić dalsze kroki postępowania.

Jak wysłać wniosek listownie lub elektronicznie?

Wniosek można przesłać tradycyjną pocztą na adres Biura RPO lub przez formularz elektroniczny dostępny na oficjalnej stronie RPO. Należy dołączyć opis sprawy i własnoręczny podpis.

Jak uzyskać informacje przez infolinię RPO?

Darmową infolinię RPO pod numerem 800 676 676 można kontaktować w określonych godzinach. Konsultanci udzielają wsparcia, pomagają w zgłoszeniu oraz wyjaśniają procedury.

Kto może ubiegać się o pomoc prawną od Rzecznika Praw Obywatelskich?

Pomoc prawna jest dostępna dla obywateli polskich, cudzoziemców, osób prawnych oraz organizacji społecznych. Nie ma specjalnych formalnych wymagań – wystarczy przedstawić problem i podpisać zgłoszenie.

Jakie są główne zadania Rzecznika Praw Obywatelskich w kontekście pomocy prawnej?

RPO chroni prawa i wolności obywatelskie, rozpatruje skargi, monitoruje działania władz, interweniuje w indywidualnych sprawach i inicjuje zmiany legislacyjne. Może też kierować sprawy do sądów lub odpowiednich instytucji, w tym wnosić wnioski do Trybunału Konstytucyjnego.

Jak funkcjonuje Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich w zakresie pomocy prawnej?

Biuro RPO analizuje zgłoszenia, przygotowuje ekspertyzy prawne, prowadzi mediacje oraz kieruje sprawy do właściwych instytucji. Zatrudnia ekspertów, co umożliwia skuteczne wsparcie obywateli w wielu obszarach, w tym w sprawach cywilnych czy dotyczących ochrony środowiska.

Jakie są zalety i ograniczenia pomocy prawnej oferowanej przez RPO?

Do zalet należy bezpłatność, szeroki zakres pomocy oraz niezależność instytucji. Ograniczenia wynikają z zakresu kompetencji RPO i sytuacji, w których nie może podjąć interwencji, np. nie może zmieniać prawomocnych wyroków sądowych.

Czym różni się pomoc prawna RPO od innych usług prawnych?

RPO działa bezpłatnie i niezależnie, skupiając się na interwencjach i edukacji, nie prowadząc bezpośrednio spraw sądowych. Pomaga inicjować działania i kieruje wnioski do odpowiednich organów, zamiast reprezentować klienta w sądzie.

Jak wykorzystać pomoc RPO w codziennych problemach prawnych?

RPO pomaga w sprawach naruszeń praw człowieka, dyskryminacji, problemach z usługami publicznymi i nadużyciami państwowymi. Umożliwia mediacje i edukację, co wspiera obywateli w rozwiązywaniu codziennych konfliktów prawnych.