Nieodpłatna pomoc prawna i nieodpłatna pomoc: Zakres udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz świadczenia nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego

Czy naprawdę każdy obywatel ma dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej? Ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej (NPP) i nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim (NPO) z 2015 roku stanowi fundament, który ma na celu wyrównywanie szans w dostępie do wymiaru sprawiedliwości. Jest to odpowiedź państwa na potrzeby osób, które z powodu barier finansowych lub życiowych nie mogłyby pozwolić sobie na komercyjne usługi prawne. System ten, choć niepozbawiony wyzwań, stanowi przełomowe rozwiązanie, które ma na celu ochronę praw zwykłych ludzi. W tym artykule wyjaśnimy, jak działa system nieodpłatnej pomocy prawnej, kto może z niego skorzystać i jakie są kierunki jego rozwoju.

System nieodpłatnej pomocy prawnej – fundamenty i organizacja

U podstaw systemu nieodpłatnej pomocy prawnej leży założenie, że dostęp do sprawiedliwości nie powinien być luksusem. Ustawa reguluje zasady, na jakich udzielana jest nieodpłatna pomoc prawna, a także poradnictwo obywatelskie. Organizacją tego wsparcia zajmują się powiaty, które zlecają prowadzenie punktów pomocy prawnikom lub wyspecjalizowanym podmiotom. Zaangażowane w ten proces są zarówno samorządy prawnicze, jak i organizacje pozarządowe (NGO), które często posiadają wieloletnie doświadczenie w pracy z osobami w kryzysie. To właśnie te podmioty tworzą sieć punktów nieodpłatnej pomocy prawnej na terenie całego kraju.

W ramach systemu NPP/NPO beneficjenci mogą liczyć na szeroki wachlarz wsparcia. Nie jest to wyłącznie doraźna porada. Specjalista, którym jest wykwalifikowany adwokat lub radca prawny, może pomóc w sporządzeniu projektu pisma (np. pozwu, wniosku, pisma o zwolnienie od kosztów sądowych, a nawet przygotować wezwanie do zapłaty wzór), a także poinformować o dalszych krokach prawnych. To kluczowe wsparcie na etapie przedsądowym, które często pozwala uniknąć eskalacji problemu i kosztownego postępowania sądowego. System ten różni się od instytucji pełnomocnika z urzędu, która jest przyznawana przez sąd już na etapie toczącego się postępowania.

NPP/NPO: Kto może skorzystać? Rozszerzony katalog osób uprawnionych

Początkowo nieodpłatna pomoc prawna była skierowana do wąskiej grupy osób, takich jak osoby korzystające z pomocy społecznej, kombatanci czy posiadacze Karty Dużej Rodziny. Jednak od 2019 roku nastąpiła kluczowa zmiana – zniesiono większość kryteriów, a katalog osób uprawnionych został znacząco poszerzony. Obecnie, aby skorzystać z systemu NPP/NPO, wystarczy złożyć oświadczenie, że nie jest się w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Aby umówić się na wizytę, należy sprawdzić dostępne npp zapisy w lokalnym punkcie. To otwarcie systemu dla każdego, kto znajduje się w trudnej sytuacji finansowej, stanowiło milowy krok w zwiększaniu jego dostępności.

Pomoc przedsiębiorcom – odpowiedź na kryzys

Warto zaznaczyć, że w ramach systemu przewidziano również wsparcie dla określonej grupy przedsiębiorców. Specjalna pomoc przedsiębiorcom została wprowadzona w odpowiedzi na potrzeby osób samozatrudnionych, które w ciągu ostatniego roku nie zatrudniały innych osób. Mogą oni liczyć na wsparcie w zakresie prawa związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą. Ta forma pomocy okazała się szczególnie istotna w okresach kryzysów gospodarczych, dając drobnym firmom szansę na przetrwanie trudności. Właściwie ukierunkowana pomoc prawna może być kluczowa dla utrzymania płynności finansowej i uniknięcia upadłości. Rozszerzenie katalogu osób uprawnionych o tę grupę pokazało elastyczność systemu.

Wyzwania systemu NPP/NPO: Pandemia COVID, teleporady i dofinansowanie

Każdy system, zwłaszcza o tak dużej skali, napotyka na wyzwania. System nieodpłatnej pomocy prawnej nie jest wyjątkiem. Jednym z największych testów jego wydolności była pandemia COVID. Wprowadzone obostrzenia wymusiły szybkie dostosowanie formy świadczenia usług. Wiele punktów nieodpłatnej pomocy prawnej musiało zawiesić działalność stacjonarną i przejść na tryb zdalny.

Teleporady – konieczność czy rozwiązanie tymczasowe?

Wprowadzone w czasie pandemii teleporady oraz porady za pośrednictwem innych środków komunikacji na odległość stały się standardem. Z jednej strony zwiększyły one dostępność dla osób z ograniczoną mobilnością czy mieszkających w odległych miejscowościach. Z drugiej jednak strony, spotkały się z krytyką ze strony części środowiska prawniczego. Podnoszono argumenty o trudnościach w weryfikacji tożsamości klienta, budowaniu relacji zaufania oraz niższej skuteczności takiej formy pomocy w skomplikowanych sprawach. Kwestia przyszłości i roli teleporad w ramach NPP/NPO pozostaje przedmiotem dyskusji.

Dofinansowanie systemu nieodpłatnej pomocy prawnej a jakość usług

Kluczowym problemem, który od lat hamuje rozwój systemu, jest jego finansowanie. Niskie stawki wynagrodzeń dla prawników świadczących pomoc oraz niewystarczające środki na prowadzenie i promocję punktów NPP wpływają na jakość i dostępność usług. Niewystarczające dofinansowanie systemu sprawia, że wielu doświadczonych specjalistów nie jest zainteresowanych współpracą, a powiaty mają trudności z zapewnieniem ciągłości działania punktów. Kwestia ta jest jednym z głównych tematów podnoszonych w debacie publicznej na temat przyszłości nieodpłatnej pomocy prawnej w Polsce. Odpowiednie dofinansowanie systemu nieodpłatnej pomocy prawnej jest warunkiem koniecznym do jego dalszego, efektywnego funkcjonowania.

Postulaty NRA i rola samorządów prawniczych

Naczelna Rada Adwokacka (NRA) od dawna aktywnie uczestniczy w dyskusji nad kształtem systemu. Postulaty NRA koncentrują się na kilku kluczowych obszarach. Przede wszystkim samorząd adwokacki apeluje o znaczne zwiększenie finansowania, argumentując, że obecne stawki są nieadekwatne do wagi i odpowiedzialności powierzonych zadań. Kolejne postulaty NRA dotyczą urealnienia zasad funkcjonowania systemu, w tym weryfikacji osób uprawnionych, aby pomoc trafiała do faktycznie potrzebujących.

Adwokat i radca prawny w systemie NPP/NPO

W ramach systemu NPP/NPO pomoc świadczą wykwalifikowani prawnicy – adwokat lub radca prawny. Ich profesjonalizm jest gwarancją wysokiej jakości merytorycznej porad. Samorządy prawnicze odgrywają kluczową rolę nie tylko poprzez delegowanie swoich członków do pracy w punktach, ale także poprzez dbałość o standardy etyczne i merytoryczne. Jednak to właśnie adwokat i radca prawny ponoszą bezpośrednią odpowiedzialność za udzieloną pomoc prawną. Dlatego tak ważne jest, aby warunki, w jakich pracują, oraz wynagrodzenie odpowiadały tej odpowiedzialności. Kolejne postulaty NRA często podkreślają potrzebę dowartościowania roli, jaką odgrywa w systemie adwokat i radca prawny.

Warto też wiedzieć, że w dobie cyfryzacji niektóre podmioty oferują również usługi takie jak radca prawny online 24h za darmo, co dodatkowo poszerza dostęp do pomocy.

Nowe horyzonty: Mediacja, edukacja prawna i Rada Nieodpłatnej Pomocy Prawnej

System nieodpłatnej pomocy prawnej to nie tylko doraźne interwencje. Coraz większy nacisk kładzie się na działania prewencyjne i alternatywne metody rozwiązywania sporów.

Mediacja jako element systemu

Od 2020 roku nieodpłatna pomoc prawna została rozszerzona o nieodpłatną mediację. To niezwykle ważny krok, ponieważ mediacja pozwala na polubowne rozwiązanie konfliktu bez konieczności wchodzenia na drogę sądową. Mediator pomaga stronom w dojściu do porozumienia, co jest rozwiązaniem szybszym, tańszym i często mniej stresującym niż proces sądowy. Usługa ta jest dostępna w wyznaczonych punktach nieodpłatnej pomocy prawnej i obejmuje zarówno poinformowanie o możliwościach skorzystania z mediacji, jak i przygotowanie projektu umowy mediacyjnej czy wniosku o jej zatwierdzenie przez sąd.

Edukacja prawna – klucz do świadomego społeczeństwa

Równie istotnym elementem, który zyskuje na znaczeniu, jest edukacja prawna. Powiaty, we współpracy z organizacjami pozarządowymi i samorządami zawodowymi, realizują zadania z zakresu edukacji prawnej. Celem tych działań jest podnoszenie świadomości prawnej obywateli, uczenie ich, jakie mają prawa i jak mogą ich dochodzić, ponieważ nieznajomość prawa nie zwalnia z jego przestrzegania. Dobrze przeprowadzona edukacja prawna sprawia, że ludzie potrafią wcześniej zidentyfikować problem prawny i szukać pomocy, zanim sytuacja stanie się krytyczna. Działania te obejmują organizowanie wykładów, warsztatów, tworzenie informatorów i broszur.

Mapa drogowa rozwoju systemu i rola Rady

Przyszłość systemu NPP/NPO zależy od spójnej wizji i strategii. Potrzebna jest swoista mapa drogowa rozwoju systemu, która uwzględniłaby zarówno zwiększenie finansowania, jak i rozwój nowych usług, takich jak mediacja czy specjalistyczne poradnictwo. Organem, który ma wspierać Ministra Sprawiedliwości w tych działaniach, jest Rada Nieodpłatnej Pomocy Prawnej. To w jej ramach ścierają się głosy przedstawicieli ministerstwa, samorządów, organizacji pozarządowych oraz zawodów prawniczych, co ma prowadzić do wypracowania optymalnych rozwiązań dla całego systemu nieodpłatnej pomocy prawnej. Częścią tych rozwiązań jest system informatyczny, a npp logowanie jest kluczem do jego administrowania przez uprawnione podmioty.